Een gastouder is iemand die in gezinsverband betaalde kinderopvang verzorgt voor een kleine groep kinderen. Een gastouder mag maximaal 6 kinderen tegelijkertijd opvangen. Het exacte aantal hangt af van de leeftijd van de kinderen. Een gastouder mag 5 kinderen opvangen jonger dan 4 jaar, 4 kinderen jonger dan 2 jaar of 2 kinderen jonger dan 1 jaar. Hierbij tellen de eventuele eigen kinderen van de gastouder onder de tien ook mee.
Een gastouder vangt kinderen op in zijn of haar eigen gezin. Een gastouder doet dan ook alles wat de ouder zelf zou doen, zoals het kind verzorgen, eten geven, met het kind spelen en het naar bed brengen. Omdat een gastouder vaak meerdere kinderen tegelijk opvangt moet hij of zij goed het overzicht houden over de situatie. Zo wordt de goede sfeer onderling en de veiligheid van de kinderen bewaard.
Een gastouder past vaak in zijn of haar eigen huis op, waarbij de kinderen meedraaien in het huiselijke gezinsleven. Een gastouder kan ook bij (een van) de ouders thuis werken, maar de locatie moet wel altijd vaststaan. De locatie wordt namelijk gecontroleerd door de GGD om er zeker van te zijn dat de oppaskinderen genoeg speelruimte hebben, dat de locatie rookvrij is en dat er een slaapruimte is die passend is voor het aantal kinderen en hun leeftijd.
Gastouders moeten aan een aantal wettelijk vastgestelde eisen voldoen. Een gastouder moet ingeschreven zijn bij een gastouderbureau en geregistreerd staan in het Landelijk Register Kinderopvang en Peuterspeelzalen. Ook is het verplicht als gastouder in het bezit zijn van een relevant diploma van minimaal mbo 2 niveau en een (kinder)EHBO-certificaat of -diploma. Tenslotte moet de gastouder een Verklaring Omtrent Gedrag hebben.
Een gastouder is altijd aangesloten bij een gastouderbureau. De kosten voor de opvang bij een gastouder betalen de ouders van het oppaskind aan het gastouderbureau. Het kan zijn dat het gastouderbureau bemiddelingskosten rekent. Het bureau betaalt de gastouder vervolgens zijn of haar loon uit. Dit is opgebouwd uit een vast uurtarief per kind. Dit ligt vaak tussen de 4 en 5 euro, afhankelijk van het gastouderbureau.
Omdat gastouderschap een geregistreerde vorm van kinderopvang is kunnen ouders hiervoor kinderopvangtoeslag krijgen. Ouders vragen dit aan bij de Belastingdienst binnen drie maanden nadat met opvang is begonnen.
Opvang bij een gastouder is kleinschalig, waardoor er vaak meer persoonlijke aandacht voor het kind is dan bijvoorbeeld op een kinderdagverblijf of BSO. Ook is een gastouder vaak flexibeler in opvangtijden. Bij een gastouder zijn wel minder kinderen aanwezig. Een kind heeft dus minder beschikbare speelmaatjes, zeker wanneer de leeftijden van de kinderen veel verschillen.